【原文】:
过秦论
秦孝武王之世,诸侯纷然,莫不欲得志于秦,然秦孝武王之国,不务德而务力,不务法而务兵,其民之饥也,则以虔攻之;其民之疲也,则以锐战之,故天下之士,莫敢言兵者。
然秦孝武王之强,非一日之积也,其兴也勃焉,其亡也忽焉,夫秦之所以兴者,非诸侯之强也,而在于其政也,其政之得民心者,莫过于商鞅变法,商君之法,以农为本,以战为辅,以法为纲,以德为目,故秦国之民,皆有耕战之事,而无饥疲之苦。
然商鞅变法之后,秦孝武王之国虽强,而其过亦大矣,其过者何?曰:不施仁义而专尚力也,夫仁义者,治天下之本也,故曰:仁者爱人,义者宜人,然秦孝武王之国,不务仁义之道,而专尚力战之术,故其民虽强壮有力,而不知礼义廉耻之所在。
夫秦孝武王之过也,非独其民之过也,夫其君臣上下皆有过焉,夫君臣上下皆以力为重者,则国家必危矣,夫国家之所以危者,非一日之积也,故曰:积善之家必有余庆,积不善之家必有余殃,秦孝武王之时,君臣上下皆以力战为能,以攻伐为务,故其国虽强盛于一时,而终不能长久也。
夫秦孝武王之所以失天下者,非其国之小也,非其兵之弱也,而在于其政之失道也,夫政者,所以治国平天下者也,故治国者必先治其政也,然秦孝武王之时,其政失道矣,其失道者何?曰:不施仁义之道也,夫仁义之道者,治天下之本也;失此道者,虽得天下亦不能守也。
夫天下者非一人之天下也,乃天下人之天下也,故天下之人皆有责任者也,然秦孝武王之时,君臣上下皆以力战为能,而不知责任之所在也,故天下之人皆不欲为秦孝武王之民也,夫天下之大势已去矣!
然则何以救之乎?曰:莫若修其政者也!夫修政者何?曰:修其仁义之道也!夫仁义之道者治天下之本也;失此道者虽得天下亦不能守也;得此道者则能长保天下矣!故曰:修其政者必先修其仁义之道也!
过秦论者论其过而求其治也,夫秦孝武王之过虽大矣!然其治亦有所可取者也,故曰:过而不改是谓过矣;改而不善是谓勇矣!故吾人当以过秦论为鉴戒也!
【翻译】:
《过秦论》是一篇关于秦朝兴衰的论述文章,在秦孝武王统治的时代,各诸侯国纷纷想要在秦国实现自己的志向,秦孝武王的国家并不注重道德和法律的力量,而是过分依赖军事力量来维护国家的统治,这使得人民生活困苦不堪,社会动荡不安。
秦国的强盛并非一朝一夕的积累所形成的,它的兴起和衰落都十分迅速,秦国之所以能够兴盛的原因并不在于诸侯国的强大势力,而在于其政治制度的合理性,其中最为重要的政治制度变革就是商鞅变法,商鞅的变法以农业为基础,以战争为辅助手段,以法治为纲领,以道德为指导思想,这一变革使得秦国的民众都有了耕种和战斗的事情可做,从而避免了饥饿和疲惫的痛苦。
然而商鞅变法之后,虽然秦国变得强大起来,但其过失也非常明显,其中最大的过失就是过分强调武力而忽视仁义道德的教化作用,仁义道德是治理天下的根本原则之一,然而在秦孝武王统治的时期里却忽视了这一原则只注重军事力量的强大和战争的胜利因此人民虽然身体强壮有力但却